Een alternatieve 'Winterreise' op basis van de oude vertrouwde van het befaamde duo Müller/Schubert

Gedurfde onderneming
Hoewel de officiële presentatie van een wereldprimeur, de nieuwe Winterreise-cd, in Nederland pas op zaterdag 24 november in het Bethaniënklooster te Amsterdam zal plaatshebben, is de wereldwijde verkoop van de compact disc op maandag 5 november gestart. Wat bij de eerste informatie, als je door de platenmaatschappij wordt voorgelicht over het bestaan ervan, een tamelijk gewaagde stunt schijnt ― delen uit de Liederencyclus Winterreise (opus 89, D 911 uit 1827) van Franz Schubert (1797-1828) ―, blijkt echter een weldoordacht muzikaal concept: de bijbehorende teksten en de menselijke stem zijn voor deze gelegenheid ingeruild voor een saxofoon; de pianopartij is daarentegen wel gehandhaafd.

Veelzijdige poëzie
Voordat je het tweede nummer tot het einde toe hebt beluisterd, weet je dat het experiment ― voorzover hat als zodanig mag worden gekwalificeerd ― als volkomen geslaagd moet worden beschouwd, aangezien er in deze nieuwe combinatie niet alleen een geheel eigen dynamiek is gecreëerd, maar Schuberts muzikale poëzie overeind is gebleven. Die is niet alleen gegrondvest op diens eigen muzikale genie, maar heeft de impulsen daartoe aangereikt gekregen van de tekstdichter Wilhelm Müller (1794-1827) ― net als Schubert een jonggestorven kunstenaar. De man is veelvuldig terzijde geschoven als een tweederangs dichter, maar dat zulks ten onrechte werd gedaan ― en tot op de huidige dag klakkeloos wordt nagekakeld en neergepend ―, blijkt alleen al uit de manier waarop hij veel kon zeggen zonder dat het direct voor iedereen duidelijk was. Dat hij daarmee een geheel eigen dimensie aan maatschappijkritische poëzie heeft meegegeven, is niet door elke lezer, en evenmin door elke censor, op het eerste gezicht als zodanig (h)erkend.

Eigen dynamiek
De poëzie van Schuberts compositie en de daaraan ― onverbrekelijk! ― verbonden sfeertekening van Müllers gedichten is een geïntegreerd bestanddeel in de aanpak die saxofonist Yuri Honing, in samenspraak met pianiste Nora Mulder, heeft gerealiseerd. De nostalgie van het winterlandschap, de weemoed en het verlangen dat het Herenleed der beide kunstenaars in de eerste decennia in de negentiende eeuw de mogelijkheid tot een poëtisch amalgaam heeft geboden, hebben zij tot in het uiterste weten te benutten.
Je mag, als uitvoerend musicus anno nu, dan ook niet door al te veel twijfel en onzekerheid worden overmand als je eenmaal het plan hebt opgevat om juist die mijlpaal uit de muziekgeschiedenis om te werken aan te passen, zeker niet als je daarbij als einddoel voor ogen en oren houdt dat het oorspronkelijke werk niet mag lijden, en je daarvoor zelfs meer interesse hoopt te genereren. Zo’n niet bepaald gering, of simpel te realiseren, doel vereist dat je als musicus van goeden huize komt.
Het betekent echter niet dat je als luisteraar ― bij alle waardering en eventueel juiste, gevoelsmatige benadering van hetgeen een houtblazer beweegt, niet alleen in de keuze zelf, maar tevens de plaats in te nemen van een vocalist ― alles ook kunt verklaren, en dat leidde tot de rechtstreekse vraag van deze zijde aan Yuri Honing met betrekking tot zijn keuze, 12 van de 24 onderdelen en de (hier andere) volgorde.

Nadere uitleg
”Nadat ik de hele Winterreise had bestudeerd, heb ik een keuze gemaakt op basis van expressie en tempo-variaties binnen de mogelijkheden van deze instrumentale versies. Omdat de inhoud van de teksten mij bekend is en het spirituele karakter ervan me na aan het hart ligt, heb ik deze in zijn algemeenheid gebruikt als uitgangspunt voor de interpretatie.
Maar tekst laat zich niet uitspreken op een saxofoon en dus heb ik de titels laten vervallen. De volgorde werd uiteindelijk bepaald door een muzikale spanningsboog, gebaseerd op de instrumentale expressies, zonder rekening te houden met de specifieke betekenis van de afzonderlijke werken.”
Die honderd woorden verschaffen een duidelijke explicatie, welke niet alleen in kort bestek de accenten daar legt waar ze horen, maar tevens van een zodanige kwaliteit is dat ook niet muzikaal-geschoolden de inhoud ervan kunnen begrijpen. Menig programma-toelichtende tekst in tal van concertprogramma’s zou er ook zo kunnen uitzien: zonder al te veel onnodig specialistische muziektermen.

Beperking als meesterschap
Ook hier geldt ― hetgeen in de onderhavige interpretatie van de Winterreise heel nadrukkelijk in het oor postvat ― dat de meester zich altijd weer bewijst in de beperking, en, zeker in het kader van deze muziek, zelden in aanvullingen, welke op geen enkele wijze toevoegingen zijn. Dat de verleiding daartoe altijd weer dreigt toe te slaan, is een bekend gegeven, maar die verleiding te kunnen weerstaan, is geen geringe opgave. Als je over dat vermogen blijkt te beschikken en daarbij Schubert in zijn waarde laat door met zo’n alternatief meer perspectief te bieden, dat ook nog eens voor de tot dan toe met de Winterreise onbekende luisteraar kan leiden naar de Brunnen vor dem Tore, is dat een onschatbare bijdrage aan het wezen van de muziek. Het is eveneens het bewijs voor een sterk bewustzijn en een volgroeide, hier meer dan alleen muzikale, persoonlijkheid, die het eigen fundament heeft gelegd voor een groot scala aan mogelijkheden binnen de veelzijdige vormen van schoonheid in deze muzische, en haar direct verwante vormen van, kunst.

Het resultaat
Aan de twaalf stukken uit Die Winterreise die de cd biedt, is nog een eigen interpretatie toegevoegd van Der Tod und das Mädchen ― eveneens een compositie van Schubert. En daarin weet het duo musici de onvermijdelijkheid van de naderende dood, en daarmee de volstrekte uitzichtloosheid, beklemmend gestalte te geven.
Yuri Honing heeft een reputatie opgebouwd als een der vooraanstaande jazzmusici van ons land, die tot dusver allerlei elementen van de pop- en de wereldmuziek in zijn werk heeft opgenomen. Door de gekozen Schubert-juwelen in een ietwat anders bekleed, luxe etui aan te bieden, heeft Yuri Mulder de eigen capaciteiten van integratie en interpretatie in niet geringe mate vergroot.
Dat zou echter, in dit kader, niet gekund hebben zonder het ingetogen, en de muzikale poëzie nadrukkelijk ondersteunende, spel van pianiste Nora Mulder. Haar specialisme is hedendaags gecomponeerde muziek, heet het in de toelichtende tekst. Schubert mag dan zo’n twee eeuwen geleden gecomponeerd hebben, zijn muziek is hedendaags, in ieder geval in de interpretatie van deze twee Nederlandse rasmusici.

Hoesteksten
Achterop de uitklaphoes van de cd staat, uitsluitend in het Engels, nog meer over Schuberts ‘songbook’ en de uitdaging, die dat werk bood voor een interpretatie met een sterk persoonlijke signatuur, echter zonder improvisatie. Dat de historische ‘samenwerking’ van Müller en Schubert overeind gebleven is, heeft u inmiddels wel begrepen. Maar dat in het geval van de uitvoering door Yuri Honing en Nora Mulder een nieuwe ― en hier opnieuw: alternatieve ― reeks Lieder ohne Worte is gecreëerd, wil ik ook nog wel even vermelden.

Het enig negatieve, doch niet-muzikale of toelichtende, element aan deze cd is dat de productiemaatschappij ons land als Holland kwalificeert, en dat getuigt helaas van (veelal randstedelijke) hoogmoedsverplettering. In die regionen is het kennelijk nog niet doorgedrongen dat ons land al bijna twee eeuwen (Koninkrijk der) Nederland(en) heet ― [the] Netherlands, Niederlande, Pays Bas. Daaraan valt niet te tornen.
____________
Winterreise. Muziek van Franz Schubert. Yuri Honing, sopraan- en tenorsaxofoon; Nora Mulder, piano. Challenge Records for Jazz in Motion, JM 75368.
Afbeeldingen:
1. Pianiste Nora Mulder en saxofonist Yuri Honing.
2. De dichter Wilhelm Müller.
3. Franz Schubert, geschilderd in het jaar van de Winterreise (1827). Het is een doek van Anton Depauly (1798-1866), en men is er niet zeker van of het toch pas in de herfst van 1828 geheel gereed gekomen is.
4. Voorplat van de cd-hoes met daarin de alternatieve Winterreise van Nederlandse bodem.